تذهیب چیست
معنای تذهیب : تذهیب را طلا کاری معنا نموده اند، نقوشی با شرایط و طراحی های خاص خود، که از طلا برای تزیین آن استفاده مینمایند.
تذهیب از واژه ی عربی (ذَهَب ) به معنای طلا مشتق شده و عبارت است از طرح و ترسیم و تنظیم ظریف و چشم نواز نقوش و نگاره‌های گیاهی و هندسی در هم تنیده و پیچان یا جدا از یکدیگرکه با چرخش‌های تند و کُند و گردش‌های موزون و مرتب و خطوط سیال و روان نقش شده باشند. دلیل اطلاق واژه ی تذهیب این بوده که در آغاز شکل‌گیری این هنر از همان قرون اولیه ی اسلامی، رنگ غالب و عمده در رنگ آمیزی این گونه نقش ها، طلایی و دیگر رنگ‌هایی چون لاجورد و بعدها نیز آبی و شنجرف و سبز و فیروزه‌ای نیز در کنار رنگ طلایی جا گرفته اند.
آغاز این هنر به دوره ساسانیان تعلق داردکه این آثار به صورت گچبری روی دیوارها و نقوش روی سفال دیده می شود. بعد از حضور اسلام در ایران از این هنر برای تزیین نسخ قرآنی استفاده شد و از دوران سلجوقی در تزیین بناها- ظروف- ابزار و سایر ادوات، هنر تذهیب به کار گرفته شده است.
در دوره تیموری هنر تذهیب به اوج خود رسید و آثاری خلق شد که هم اکنون زینت بخش موزه های ایران و جهان است.
انواع طرح های تذهیب:
طرح های تذهیب به شرح ذیل می باشد:
«اسلیمی»
۱ –اسلیمی: کلیه این نقوش از خطوط منظم هندسی تشکیل شده است.
اسلیمی ماری
«ختایی»
۲ – ختایی : نقوشی که از ساقه – برگ درختان و انواع گلهاکه با رنگهای خاص خود نقاشی و تزئین شده اند.
«تشعیر»
۳ – تشعیر: ترکیبی از نقوش ختایی و اسلیمی که علاوه برآن از نقوش پرندگان – حیوانات و چهره انسان نیز استفاده شده است.
دوره شکوفایی هنر تذهیب
شکوفایی هنر تذهیب از قرون اولیه دوران اسلامی آغاز میشود درست به همان اندازه که به هنر خوشنویسی توجه می‌شد هنر تذهیب نیز مورد علاقه هنردوستان قرارمی گرفت تا جائی که در نقاط مختلف ایران به خصوص در خراسان، مراکزی جهت تعلیم و پرورش علاقه‌مندان به این رشته هنری به وجود آمد و این مراکز باعث شد که هنر تذهیب به عنوان یک رشته هنری مستقل باشد . همچنین باعث گردید که هنر تذهیب جایگاهی خاص برای خود به وجود آورد.
در گذشته خطاطان، تذهیب آثارشان را خود انجام می دادند ولی به تدریج نقوش تذهیب جایگاه مستقل خود را به دست آورد و خطاطان و خوشنویسان خط خود را می نوشتند و آثار خود را برای مزین کردن به هنرمند تذهیب کار می دادند.
از قرن ششم به بعد هنر تذهیب غیر از نقوش اسلیمی ، طرح هایی از شاخ و برگ و گل ( نقوش ختایی) اضافه گردید که با حضور این نقوش، فصل تازه ای در هنر تذهیب به وجود آمد و از این گلبرگ های به هم پیچیده در دوران سلجوقی برای تزیین مساجدی که در اصفهان و قزوین و اردستان بنا شده‌اند استفاده گردیده است.
در اوائل سده هشتم هجری شهر تبریز یکی از مراکز مهم برای تشویق و پرورش هنرمندان به‌شمار می‌رفت و این امر موجبات توسعه و تکامل فن نقاشی و تذهیب را فراهم ساخت، به خصوص در اوائل قرن هشتم به همت و سعی خواجه رشید الدین که بانی ربع رشیدی در نزدیکی شهر تبریز است توجه بیشتری برای کتابت قرآن با استفاده از هنرتذهیب توجه بیشتری می شود که نتیجه آن ایجاد مکتب جدیدی به نام مکتب تبریز می باشد، که درهنر نقاشی و شیوه هنر تذهیب تاثیر به سزایی گذاشته است.
از تغییراتی که در شیوه اجرای هنر تذهیب و استفاده آن در تزئین قرآن و کتابت در این دوره به وجود آمد، استفاده از اشکال هشت گوش و ستاره دوازده پر به صورت مرکب یا مجزا از هم در سر لوح‌ها مشاهده می شود و نیز ستاره‌های آبی رنگ و گل‌های پرپر کوچک برای تزئین دیده می شوند. سر سوره‌ها نسبتاً پهن و با خط کوفی روی زمینه لاجوردی با شاخ و برگ های درشت نقاشی شده‌است. در حواشی قرآن نیز گاهی نقش تزئینی از طرح‌های اسلیمی دیده میشود که از حیث رنگ آمیزی بسیار جالب است. علاوه بر طلا ( پرتقالی و لیمویی) از رنگهای دیگری چون لاجوردی، شنجرف ، سبز، قرمز و آبی ، نیز استفاده می‌شده است.
دوره تیموری از دوره‌های بسیار مهم و پررونق و اعلای هنر مذهّب کاری است. سلاطین تیموری همه مشوق هنر کتاب نویسی بودند که بزرگ‌ترین و مهم‌ترین این سلاطین «بایسنقر میرزا» پسر شاهرخ بوده‌است. این شاهزاده علاوه بر اینکه خود به شخصه مردی هنرمند و بهره مند از فنون و هنر کتابت و خط و تذهیب و نقاشی بود، جمع کثیری از هنرمندان را از سراسر امپراتوری تیموری گرد هم آورد و در کتابخانه‌ای که در هرات بنیاد نهاده بود این هنرمندان را مستقر و ایشان نیز به خلق آثار هنری مشغول بودند. در هرات کاغذ سازی، خطاطی، تذهیب کاری، صحافی، رنگ سابی، نقاشی و امثال این قبیل هنرها از اهمیت بالایی برخوردار بودند. کتابهای باقیمانده در این شهر هنرپرور نفیس‌ترین و زیباترین کتاب هایی است که تاکنون برجای مانده است و همچنین در قرآن‌های این دوره مخصوصاً آن آثاری که برای شاهرخ و بایسنقر میرزا فراهم شده در زمره زیباترین تذهیب کاری هاست.
طلا و لاجورد یکی از عوامل اصلی کار آن‌ها بوده و در همه حال برای آرایش و تذهیب نمودن کتاب و قرآن از آن‌ها استفاده می‌شده است.
آغاز دوران تشعیر
زمان تیموریان دوره اضافه شدن نقوش تشعیر به هنر تذهیب می باشد با اشکال مختلف نظیر: چهره انسان، گیاهان، مناظر طبیعی، پرندگان و حیوانات دیده می شود نبرد بین حیوانات در حاشیه این تذهیب کاری ها جلوه های زیبا و داستانی را نشان می دهد.
این هنر در زمان صفویه نیز به روند تکامل خود ادامه می دهد و در این زمان زمینه‌های این هنر معمولاً آبی رنگ است و تقسیم‌ها کوچکتر و به رنگ طلایی و نقره ای دیده می‌شوندهمراه با طرح‌های تزئینی به رنگ سفید، زرد، سرخ، آبی و سبز . تذهیب کاری و نقاشی با طلا در دوره صفویه ترقی شگرفی کرد و بسیاری از نسخ باقیمانده از این زمان حاشیه های بزرگی دارند که مناظر طبیعی، اشکال مختلف انسان و حیوان بر آن نقاشی شده و رنگ های طلایی، سبز و زرد در آن‌ها به کار رفته‌است.